Μια φάρμα που απλωνόταν στην πεδινή, δυτική Χαλκιδική, στο Καπετανίκιο της Καλαμαρίας, εφοδίαζε με τρόφιμα τη Μονή Ζωγράφου του Αγίου Όρους, στην οποία και ανήκε. Σιτάρι, κριθάρι, βρώμη, ρεβίθια, φακές, κουκιά, σταφύλια, ελιές, λαχανικά, τυρί, αβγά, έφευγαν από το αγρόκτημα και έφταναν στο μοναστήρι, ενώ υπήρχαν επίσης πρόβατα, βόδια, βουβάλια, άλογα και μουλάρια.
«Το εν λόγω μετόχι αποτελούσε μια πολύ καλά οργανωμένη μονάδα παραγωγής γεωργικών και κτηνοτροφικών προϊόντων, η οποία απέφερε στη μονή σημαντικά έσοδα», λέει στη Voria.gr ο αρχαιολόγος της Εφορείας Αρχαιοτήτων Χαλκιδικής και Αγίου Όρους, Νικόλαος Μερτζιμέκης, ο οποίος μελέτησε το μετοχιακό συγκρότημα της Μονής Ζωγράφου στην Καλαμαρία της Χαλκιδικής, μέσα από τις αθωνικές πηγές.
Σήμερα, στο προσφυγικό χωριό Ζωγράφου, του δήμου Προποντίδας, το οποίο οφείλει την ονομασία του στην ανώνυμη αγιορειτική μονή, έχουν απομείνει από το άλλοτε κραταιό συγκρότημα ο πύργος του μετοχιακού συγκροτήματος, ο ναός προς τιμή του Αγίου Γεωργίου, μια πετρόκτιστη κρήνη και κάποια κολιγόσπιτα.
Σύμφωνα με τον κ. Μερτζιμέκη, «τις πρώτες γνωστές πληροφορίες για το μετόχι της Αθωνικής Μονής Ζωγράφου, στην περιοχή της Καλαμαρίας, μας παρέχει το χρυσόβουλο του Ανδρόνικου Β΄ Παλαιολόγου, το οποίο χρονολογείται από το 1325, και αναφέρει μεταξύ των άλλων μετοχίων ότι “…του ετέρου μετοχίου αυτής της σεβασμίας μονής την εις το όνομα τιμωμένην του αγίου μεγαλομάρτυρος και τροπαιοφόρου Γεωργίου και επικεκλημένην του Ζωγράφου του εις τον Βορβόν…”».
Αργότερα στη διάρκεια της οθωμανικής κατάκτησης, κι αφού ολοκληρώθηκε η πολεμική δραστηριότητα, νέες οικονομικές πρακτικές άρχισαν να εφαρμόζονται αναφορικά με το σύστημα ιδιοκτησίας γης. Μεγάλες εκτάσεις γης, που ανήκαν είτε σε γαιοκτήμονες είτε σε μοναστήρια, δόθηκαν ως τιμάρια σε στρατιωτικούς.
«Ένα πωλητήριο έγγραφο του 1472 μάς προσφέρει την πρώτη γνωστή μεταβυζαντινή πληροφορία για την παρουσία της Μονής Ζωγράφου με μετόχι στην περιοχή της Καλαμαρίας. Συγκεκριμένα, μας πληροφορεί για την αγορά ενός κατεστραμμένου πύργου καθώς επίσης καλλιεργήσιμων εκτάσεων, τα οποία αγοράζουν οι μοναχοί της Ζωγράφου από τον έφορο του Δημοσίου Ömer Bey.
Το 1499, ένα άλλο έγγραφο από το Αρχείο της Μονής Ζωγράφου, το οποίο υπογράφει ο σουλτάνος Βαγιαζήτ Β΄, καθορίζει τον τρόπο πληρωμής του φόρου της δεκάτης από τους Ζωγραφίτες μοναχούς και μας ενημερώνει ότι οι μοναχοί όφειλαν 400 άσπρα. Στο ίδιο έγγραφο αναφέρεται επίσης ότι ο ηγεμόνας της Μολδαβίας Στέφανος ο Μέγας, ο οποίος είναι ο νέος κτήτορας της μονής κατά τον 15ο αι., μεσολαβεί στον σουλτάνο με σκοπό να μην αυξηθούν οι φόροι για το μετόχι της Καλαμαρίας», αναφέρει ο κ. Μερτζιμέκης, προσθέτοντας πως η κίνηση αυτή του Μολδαβού ηγεμόνα «καταδεικνύει πόσο πολύτιμο ήταν το εν λόγω μετόχι για την οικονομία της Μονής Ζωγράφου».
Το μετοχιακό συγκρότημα της Μονής Ζωγράφους περιλάμβανε κτίσματα, αποθήκες, εύφορες εκτάσεις με καλλιέργειες, στάβλους και ήταν γνωστό σε όλη την ευρύτερη περιοχή.
Η έρευνα του κ. Μερτζιμέκη στις αθωνικές πηγές εντόπισε φιρμάνι του σουλτάνου Σουλεϊμάν Α΄ του Μεγαλοπρεπούς, το οποίο χρονολογείται από το 1524 και αναφέρει ότι η Μονή Ζωγράφου κατέχει στην Καλαμαρία «…καλλιεργήσιμες γαίες ονόματι Αμέρι…». Επιπλέον, το 1569, σε οθωμανικό έγγραφο, το Ζωγραφίτικο μετόχι Αμέρι αναφέρεται ότι βρίσκεται «κοντά στο χωριό Πορταριά». Καταχωρήθηκαν σε αυτό ο ναός του μετοχίου, ο πύργος, ένα δωμάτιο, μία αποθήκη, ένας στάβλος, ένας αχυρώνας, δύο βρύσες, ένας αμπελώνας, ένα μποστάνι κ.ά.
Έγγραφο του οθωμανικού αρχείου της αγιορειτικής μονής Διονυσίου μάς πληροφορεί ότι το 1584 το μετόχι της μονής Ζωγράφου στο ναχιγιέ της Καλαμαρίας ανήκε στα χάσια του βεζίρη Serdar Ferhad Pasa, ενώ το 1597, άλλο οθωμανικό έγγραφο, από το αρχείο της Μονής Χιλανδαρίου, αναφέρει ότι το μετόχι καταστρέφεται από τον Behram Bey.
«Μετά την αποτυχημένη επανάσταση του 1821 στη Χαλκιδική, κατά την οποία καταστράφηκαν τα περισσότερα από τα αθωνικά μετοχιακά συγκροτήματα στην περιοχή, ξεκινά μια περίοδος ανασυγκρότησης. Στο πλαίσιο αυτό εντάσσεται και η ανέγερση μεγάλων και σημαντικών κτηριακών εγκαταστάσεων του μετοχίου της μονής Ζωγράφου, για τα οποία πολύτιμες πληροφορίες εκμαιεύουμε και από τις κτητορικές επιγραφές που είναι εντοιχισμένες σε αυτά. Σε καταγραφή του 1869 αναφέρεται ότι υπάγεται στη μονή Ζωγράφου το μετόχι Αμέρι “…μετά αμπελώνων, λαχανόκηπων, μία εκκλησίαν μία οικία λεγόμενη πύργος παρά τω χωρίω Πορταριά”», επισημαίνει ο κ. Μερτζιμέκης.
Στις αρχές του 20ού αιώνα και συγκεκριμένα από το 1914 ώς το 1932 το μετοχιακό συγκρότημα της Καλαμαρίας ήταν από τα πλέον προσοδοφόρα, όπως λένε οι πληροφορίες από το αρχείο της Μονής Ζωγράφου.
«Τρία οικήματα, ένας ξενώνας, ένα μαγειρείο, μία αποθήκη σιτηρών, μία εκκλησία, ένας πύργος, ένας αλευρόμυλος, δύο στάβλοι, δύο αχυρώνες, ένα οίκημα κολίγων και θεριστών, ένα σιδηρουργείο, μία οικία κηπουρού, μία μάνδρα, μία βρύση κ.ά.», αναφέρεται χαρακτηριστικά.
Μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή και την ανταλλαγή των πληθυσμών στα όρια του μεταβυζαντινού χωριού Πορταριά δημιουργήθηκε το προσφυγικό χωριό Ζωγράφου με πρώτους οικιστές τούς πρόσφυγες από το Ανταβάλ της Καππαδοκίας, οι οποίοι εγκαταστάθηκαν στην περιοχή του μετοχίου της Μονής Ζωγράφου που αποτέλεσε τον αρχικό πυρήνα του νέου οικισμού.
Η αθωνική Μονή Ζωγράφου
Η Μονή Ζωγράφου, κτισμένη σε μια δασωμένη πλαγιά της νοτιοδυτικής πλευράς της χερσονήσου του Άθω, αποτέλεσε ένα από τα μεγάλα πνευματικά κέντρα των Σλάβων της Βαλκανικής καθ’ όλη τη διάρκεια της ιστορίας της. Η Mονή ιδρύεται, σύμφωνα με την παράδοση, το 10ο αι., στα χρόνια του αυτοκράτορα Λέοντα ΣΤ΄ του Σοφού, από τρία αδέλφια, τον Μωυσή, τον Ααρών και τον Ιωάννη από την Αχρίδα. Αρχικά, η Μονή Ζωγράφου ήταν ελληνική και όλοι οι εκπρόσωποί της υπογράφουν ελληνικά. Για πρώτη φορά το 1192 εκδηλώνεται το ενδιαφέρον των ηγεμόνων της Βουλγαρίας, γεγονός που ενθαρρύνει την προσέλευση βουλγαρόφωνων μοναχών στον Άθωνα και την αλλαγή του χαρακτήρα της Μονής.
Κατά τον 13ο αιώνα το μοναστήρι καταστράφηκε από Καταλανούς πειρατές, αλλά ανοικοδομήθηκε χάρη στην ενίσχυση των Παλαιολόγων, καθώς και ηγεμόνων παραδουνάβιων χωρών. Στη μονή αρχικά μόναζαν Βούλγαροι, Έλληνες και Σέρβοι, ωστόσο από το 1845 διαμένουν μόνο Βούλγαροι.
Εκτός από τις δύο θαυματουργές εικόνες του Αγίου Γεωργίου και τις άλλες δύο της Θεοτόκου του Ακαθίστου και της Επακούουσας, η μονή κατέχει και άλλα κειμήλια και εκκλησιαστικά σκεύη. Η βιβλιοθήκη της περιέχει 126 ελληνικά και 388 σλαβικά χειρόγραφα, καθώς και πάνω από 8.000 βιβλία.
*Οι φωτογραφίες παραχωρήθηκαν από τον αρχαιολόγο της ΕΦΑ Χαλκιδικής-Αγίου Όρους, Νικόλαο Μερτζιμέκη.
Πηγή: Μ. Ριτζαλέου, Voria Ανασκαφή
ΕΛΛΑΣ 